Καθημερινά γινόμαστε όλοι μας θλιβεροί μάρτυρες, ολοένα και περισσότερων «εκφυλιστικών» φαινόμενων της κοινωνίας μας, που μας κάνουν να αναρωτιόμαστε με απαισιοδοξία για την πορεία της στο μέλλον .
Έννοιες, που θα έπρεπε να αποτελούν τα θεμέλια του αξιακού μας συστήματος, υποκαθίστανται από τα αντίθετά τους! Έτσι, η αρετή παραχωρεί τη θέση της στην κακία, η ηθική στον αμοραλισμό, η υψηλή αισθητική εκτοπίζεται από την ακαλαισθησία, η εργατικότητα μετατρέπεται σε οκνηρία, η αξιοκρατία καταργείται και παραδίδεται στην αναξιοκρατία, η συμμετοχική δημοκρατία ξεπέφτει στο επίπεδο της ιδιώτευσης, η ελευθερία της σκέψης καταπλακώνεται από το δογματισμό, η ευρυμάθεια υποχωρεί μπροστά στην αμάθεια, ή ακόμη χειρότερα μπροστά στην ημιμάθεια, ενώ το μέτρο χάνεται κι επικρατεί η ακρότητα!
Τα πρότυπα που προβάλλονται στη νεολαία είναι ευτελή και εφήμερα και καλλιεργείται η ψευδαίσθηση ότι αποτελούν μονόδρομο για την κατάκτηση της «επιτυχίας», μιας έννοιας που έχει διαστρεβλωθεί κι έχει «φτηνύνει» δραματικά…..
Αντιθέτως, απαξιώνονται και χλευάζονται οι προσπάθειες των ανθρώπων εκείνων, που σεβόμενοι την αξιοπρέπεια τους, προσπαθούν με κόπο να κατακτήσουν την πραγματική επιτυχία, που δεν είναι άλλη από τη μέγιστη αξιοποίηση των δυνατοτήτων τους, έτσι ώστε να γίνουν χρήσιμοι άνθρωποι στην κοινωνία.
Το παράδοξο είναι ότι όλα αυτά συμβαίνουν σε καιρούς ομαλούς, που η ειρήνη, η πολιτική ηρεμία και η σχετική οικονομική μας ευμάρεια θα δικαιολογούσαν μάλλον, μια αντίστοιχη πολιτισμική αναβάθμιση, και όχι αυτή την ξέφρενη πολιτισμική παρακμή!
Όλες οι προσπάθειες για την ανάλυση των βαθύτερων αιτιών αυτού του φαινόμενου, καταλήγουν πάντα σε ένα και μοναδικό συμπέρασμα: Η πρωταρχική αιτία αυτής της θλιβερής κατάστασης, οφείλεται στο σημαντικό έλλειμμα που παρουσιάζει το σύστημα Παιδείας που εφαρμόζεται στη χώρα μας.
Όλες οι φιλόδοξες «μεταρρυθμίσεις» που επιχειρήθηκαν κατά καιρούς στην Παιδεία από τους εκάστοτε αρμόδιους υπουργούς, είτε απέτυχαν παταγωδώς, γιατί οι εμπνευστές τους δεν είχαν καν συλλάβει το μέγεθος και την ουσία του προβλήματος, είτε αποδείχθηκαν ανεπαρκείς, γιατί ήταν αποσπασματικές και στερούνταν μιας συνολικής και ολοκληρωμένης θεώρησης του ζητήματος.
Η σύγκλιση δημόσιου διαλόγου για το πρόβλημα της Παιδείας, δυστυχώς, πάντοτε καταντάει ένας ανούσιος διάλογος κωφών, γιατί ουδέποτε χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο για την καλύτερη και πληρέστερη αντιμετώπιση του προβλήματος.
Αντιθέτως, ο διάλογος χρησιμοποιείται πάντα, ως επίφαση δημοκρατικότητας και ως επίπλαστο άλλοθι, με σκοπό τη διάχυση της ευθύνης σε όλους, όταν τελικά αποδειχθεί η παταγώδης αποτυχία της «μεταρρύθμισης».
Η έντονη ανησυχία, που είναι διάχυτη σε όλους μας, κατά καιρούς εκδηλώνεται με αγωνιστικές κινητοποιήσεις των εκπαιδευτικών και των εκπαιδευόμενων. Όμως δυστυχώς, τα αιτήματα που κατατίθονται, πάσχουν από δύο βασικές ανεπάρκειες. Πρώτον, είναι αποσπασματικά, γιατί αφορούν μόνο τη διαδικασία της εκπαίδευσης και μάλιστα μόνο συγκεκριμένες βαθμίδες της κάθε φορά, χωρίς να υπάρχει διασύνδεση μεταξύ τους και χωρίς να υπάγονται σε έναν ενιαίο και ολοκληρωμένο σχεδιασμό. Δεύτερον, τα αιτήματα είναι συνήθως «πυροσβεστικά», αφού αποβλέπουν μόνο στην πρόσκαιρη άμβλυνση των προβλημάτων και όχι στη ριζική αντιμετώπισή τους.
Η Παιδεία στην Ελλάδα χρήζει μιας εκ βάθρων γενναίας μεταρρύθμισης.
Επομένως, ο άνεμος μιας ολοκληρωμένης μεταρρύθμισης στο σύστημα Παιδείας, θα πρέπει να διαπνέει όλα τα στάδια λειτουργίας του συστήματος Παιδείας, να διέπεται από συγκεκριμένες γενικές αρχές και να αποβλέπει σε συγκεκριμένους στόχους.
Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσω, ότι χρησιμοποιώ σκόπιμα τον όρο «Παιδεία» και όχι «Εκπαίδευση», θέλοντας να τονίσω ότι αναφέρομαι στη ανάγκη για μια γενικότερη βελτίωση του πολιτισμικού επιπέδου του ανθρώπου και όχι μόνο στην καλύτερη εξειδίκευσή του πάνω σε ένα γνωστικό αντικείμενο, το οποίο θα τον εντάξει σε έναν επαγγελματικό χώρο, για την εξασφάλιση των βιοποριστικών του αναγκών. Παιδεία σημαίνει «ευ ζην» και όχι απλώς επιβίωση!
Η μεταρρύθμιση θα πρέπει να είναι πολυεπίπεδη. Να καλύπτει όλα τα στάδια και τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής, λειτουργώντας στη βάση ενός ενιαίου στρατηγικού σχεδιασμού, που να έχει συνέχεια, συνέπεια και σαφήνεια στους στόχους του. Θα πρέπει λοιπόν, να επικεντρωθεί και στους τρεις «πυλώνες» που ασκούν επιρροή στη διαμόρφωση του αυριανού πολίτη: την οικογένεια, το σχολείο, τον κοινωνικό περίγυρο.
* * *
Ας ξεκινήσουμε από τον πρώτο «πυλώνα», την οικογένεια, για να εξετάσουμε ορισμένες βασικές πτυχές που θα πρέπει να ληφθούν υπόψη σε μία προσπάθεια ολοκληρωμένης μεταρρύθμισης.
Η εφαρμογή του συστήματος Παιδείας, ξεκινάει πριν ακόμη γεννηθεί ο άνθρωπος και τον συντροφεύει σε ολόκληρη τη διάρκεια της ζωής του.
Πιο συγκεκριμένα, είναι σημαντικό να υπάρξει πρόνοια για έγκαιρη και έγκυρη εκπαίδευση των υποψήφιων γονέων, έτσι ώστε να είναι προετοιμασμένοι για να παρέχουν σωστή ανατροφή στα παιδιά τους. Το παράδοξο είναι, ότι το υπάρχων σύστημα Παιδείας φροντίζει να προετοιμάζει τους πολίτες για την εξάσκηση κάποιου επαγγέλματος, αλλά δε φροντίζει να παρέχει στοιχειώδη, έστω, επιμόρφωση για την άσκηση της σημαντικότερης, ίσως, ιδιότητας του ανθρώπου, αυτής του γονέα!
Θα πρέπει λοιπόν να υπάρξει μέριμνα, προτρέποντας τους υποψήφιους γονείς να συμμετέχουν ενεργά σε οργανωμένα σεμινάρια, όπου ειδικοί θα αναλύουν την ιδιαιτερότητα της ανατροφής των παιδιών κατά τα πρώτα βήματα της ζωής τους. Παρόμοια σεμινάρια θα πρέπει να οργανώνονται τακτικά και με την αρωγή του κράτους, από τους εκάστοτε συλλόγους γονέων και κηδεμόνων των σχολείων πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας αλλά και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Έτσι θα διαφωτίζονται οι γονείς για τα συνηθέστερα προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίσουν τα παιδιά τους στις διάφορες ηλικιακές φάσεις της ζωής τους, και επομένως να είναι σε θέση να παρεμβαίνουν πιο συγκροτημένα, στα πλαίσια πάντα, που τους επιτρέπει ο ρόλος τους.
Πρέπει επιτέλους να ξεκαθαριστεί ότι, οικογενειακός προγραμματισμός δε σημαίνει απλά και μόνο ποσοτικός σχεδιασμός των μελών της οικογένειας, αλλά και εξασφάλιση της ποιοτικής ανάπτυξης της οικογένειας, μέσω της παροχής και σωστής διαχείρισης των κατάλληλων υλικών και ψυχοπνευματικών προϋποθέσεων για την τελείωσή της.
Ας τονιστεί άλλη μια φορά, ότι στην όλη παρέμβαση, το κράτος δεν θα πρέπει να αφήνει την εξέλιξη των πραγμάτων στην τύχη, αλλά να δρα βάση οργανωμένου επιστημονικού σχεδίου.
* * *
Ο δεύτερος «πυλώνας» της μεταρρύθμισης αφορά το σχολείο σε όλες τις βαθμίδες του (πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια, μεταδευτεροβάθμια, τριτοβάθμια, μεταπτυχιακή).
Το σχολείο αποτελεί τον κορυφαίο μηχανισμό εκπαίδευσης του ανθρώπου, και από τη λειτουργία του οποίου εξαρτάται, εν πολλοίς, η ποιότητα των αυριανών πολιτών και της κοινωνίας γενικότερα. Αν αυτό γίνει πεποίθησή μας, τότε θα πρέπει να φροντίσουμε ώστε οι γνώσεις που παρέχονται σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης να στοχεύουν σ’ αυτόν το σκοπό.
Οι δύο πρώτες βαθμίδες της εκπαίδευσης θα πρέπει να αποβλέπουν αποκλειστικά στην παροχή γενικής παιδείας στους μαθητές και να μην αποτελούν προθάλαμο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, όπως συμβαίνει σήμερα.
Το πρόγραμμα των μαθημάτων θα πρέπει να ανανεωθεί με την εισαγωγή ή την αναβάθμιση μοντέρνων γνωστικών αντικειμένων, που να ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες της κοινωνίας μας. Θα πρέπει να μελετηθεί ή να επαναξιολογηθεί η διδασκαλία αντικειμένων όπως η περιβαλλοντολογική αγωγή, η αγωγή υγείας (με έμφαση στην υγιεινή του σώματος, τη σεξουαλική αγωγή, την υγιεινή διατροφολογία και τον υγιεινό τρόπο ζωής), η αγωγή καταναλωτή, η κυκλοφοριακή αγωγή, η αγωγή του πολίτη, ο επαγγελματικός προσανατολισμός (με έμφαση στη γνωριμία των παιδιών με τα διάφορα επαγγέλματα, την ανίχνευση και την ανάδειξη των ιδιαίτερων ταλέντων και δεξιοτήτων των παιδιών και την ενημέρωσή τους για την πιθανή ζήτηση του κάθε επαγγέλματος στην αγορά εργασίας, στο εγγύς μέλλον).
Το σύστημα της εκπαίδευσης θα πρέπει να απαλλαχθεί από εθνικιστικά, θρησκοληπτικά και πουριτανιστικά σύνδρομα, που περιορίζουν τους ορίζοντες της σκέψης των μαθητών και συνδέονται με δογματικά κατάλοιπα του παρελθόντος. Η γνώση θα πρέπει να κατακτιέται μέσω της αναζήτησης, της δημιουργικής αμφισβήτησης και της διαλεκτικής σχέσης με τις ιδέες και όχι να επιβάλλεται με τη δικτατορία του δογματισμού. Αυτό βέβαια προϋποθέτει μια διαφορετική προσέγγιση στη μεθοδολογία της διδασκαλίας, τομέας όπου οι διδάσκοντες σήμερα, δυστυχώς, αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα και ελλείψεις. Προτεραιότητα επίσης, αποτελεί η εισαγωγή της πληροφορικής και η ευρεία χρήση οπτικοακουστικών μέσων, που θα προσδώσει μια άλλη δυναμική στον τρόπο διδασκαλίας.
Η τριτοβάθμια εκπαίδευση, αν και στοχεύει στην εξειδίκευση των παιδιών σε ένα συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο, δε θα πρέπει να περιορίζεται μόνο σ’ αυτόν το σκοπό. Είναι κρίσιμης σημασίας να επιλέξουμε να παράγουμε επιστήμονες με εξειδικευμένη, μεν, γνώση, αλλά και με υψηλές ηθικές αξίες και πλήρη συναίσθηση της κοινωνικής ευθύνης που απορρέει από τις γνώσεις αυτές! Σ’ αυτόν το σκοπό θα βοηθούσε η εισαγωγή και συστηματική διδασκαλία γνωστικών αντικειμένων, όπως η αισθητική της επιστήμης και η επιστημονική ηθική, που δυστυχώς στη χώρα μας απουσιάζουν παντελώς από τα προγράμματα των πανεπιστημιακών σπουδών.
Επίσης στην εποχή της επικοινωνίας που διανύουμε, είναι απαράδεκτο να απουσιάζει το μάθημα της ρητορικής, που θα είχε να προσφέρει πολλά στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας και την ικανότητα επικοινωνίας των φοιτητών.
Η φυλακή του ενός συγγράμματος, στην οποία είναι καταδικασμένοι εδώ και χρόνια οι φοιτητές μας, στερεί τον πλουραλισμό των επιστημονικών απόψεων και καθηλώνει τη συνθετική ικανότητα της σκέψης των φοιτητών. Το απαράδεκτο επιχείρημα της οικονομικής δυσκολίας για τη δυνατότητα πολλαπλών συγγραμμάτων, πρέπει επιτέλους να εγκαταλειφθεί. Οι ορίζοντες που ανοίγονται με το διαδίκτυο, είναι απεριόριστοι. Αρκεί να αγοραστούν από το υπουργείο τα συγγραφικά δικαιώματα των συγγραμμάτων και να διατίθενται δωρεάν στους φοιτητές μέσω διαδικτύου.
Σημαντικές αποφάσεις θα πρέπει να παρθούν και για την υλικοτεχνική υποδομή των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων μας. Πρέπει να γίνει κατανοητό, ότι η διάθεση γενναίων κονδυλίων για την ανάπτυξη του συστήματος Παιδείας, δεν είναι κοινωνική παροχή, αλλά ελπιδοφόρα επένδυση στο μέλλον! Από την άλλη πλευρά πρέπει να ενισχυθεί η δυνατότητα των πανεπιστημίων, για την εύρεση εναλλακτικών, μη κρατικών μορφών χρηματοδότησης της λειτουργίας τους, μέσω της διασύνδεσης μέρους του ερευνητικού έργου τους, με την αγορά. Αυτή η διασύνδεση εκτός από την δυνατότητα της αυτοχρηματοδότησης των ιδρυμάτων μπορεί να επιφέρει πολλαπλά ευεργετήματα, όπως: εξοικείωση των φοιτητών/ερευνητών με τις πραγματικές συνθήκες που επικρατούν στην αγορά, άμεση συμβολή στην τοπική ανάπτυξη, αμφίδρομη επικοινωνία και συνεργασία της ακαδημαϊκής κοινότητας με την τοπική κοινωνία και σφυρηλάτηση ισχυρών δεσμών και σχέσεων προς όφελος όλων, διασύνδεση της επιστημονικής θεωρίας με την πράξη, προσανατολισμός της πανεπιστημιακής έρευνας στην κατεύθυνση των πραγματικών αναγκών της κοινωνίας.
Τα πανεπιστήμια πρέπει να πάψουν, επιτέλους, να λειτουργούν ως εκδοτήρια πληθωριστικών πτυχίων, που δε διαθέτουν ουσιαστικό αντίκρισμα στη γνώση. Γι’ αυτό το σκοπό θα πρέπει να ανασχεδιαστεί ο μηχανισμός εισαγωγής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, να εκσυγχρονισθούν τα προγράμματα σπουδών, να τεθούν υψηλές προδιαγραφές σπουδών, η τήρηση των οποίων θα ελέγχεται τακτικά. Η εύρυθμη λειτουργία της διδακτικής διαδικασίας είναι πολύ σοβαρή υπόθεση για να επαφίεται μόνο στο φιλότιμο και στις καλές προθέσεις των εκπαιδευτικών.
Επίσης θα πρέπει να υπάρχει μια διαρκής εναρμόνιση των αναγκών της κοινωνίας σε συγκεκριμένες ειδικότητες και της δυναμικότητας των ανάλογων τμημάτων των ιδρυμάτων, έτσι ώστε να υπάρχει πληρέστερη απορρόφηση των αποφοίτων από την αγορά εργασίας.
Οι συνθήκες του άκρατου ανταγωνισμού που επικρατούν σήμερα, σε συνδυασμό με τη συνεχή και ιλιγγιώδη εξέλιξη της επιστήμης, οδηγούν στην ανάγκη της δια βίου εκπαίδευσης.
Επομένως όχι μόνο θα πρέπει να δοθεί έμφαση στην διεύρυνση και ποιοτική αναβάθμιση των μεταπτυχιακών προγραμμάτων, αλλά θα πρέπει να σχεδιαστεί και ένα σύστημα διαχρονικής επικαιροποίησης της γνώσης, έτσι ώστε οι απόφοιτοι να μπορούν να παρακολουθούν τις εξελίξεις στην επιστήμη τους και να μην αποδυναμώνονται και περιθωριοποιούνται από τον διαρκώς αυξανόμενο ανταγωνισμό.
Πρέπει να αντιληφθούμε ότι η Παιδεία αποτελεί ένα ισχυρό συγκριτικό πλεονέκτημα της Ελλάδας, και να επενδύσουμε σοβαρά σε αυτό. Αν εμπεδώσουμε αυτή τη διαπίστωση, τότε δε θα βρισκόμαστε μπροστά σε δίλλημα για την ανεύρεση των κεφαλαίων για τη χρηματοδότηση του συστήματος Παιδείας! Η Παιδεία θα αποτελεί την πρώτη προτεραιότητα στους σχεδιασμούς των προϋπολογισμών μας και όλοι οι άλλοι τομείς, θα έπονται. Προϋπόθεση όμως, για να συμβεί αυτό, είναι να πιστέψουμε στη δύναμη της Παιδείας. Κουβαλάμε μια βαριά ιστορική κληρονομιά από τους προγόνους μας που θα έπρεπε να σηματοδοτεί το δρόμο της ανάπτυξης που οφείλουμε να ακολουθήσουμε. Δε νοείται η χώρα που γέννησε τους πρωτοπόρους όλων των επιστημών, να έχει ένα τόσο απαράδεκτο σύστημα Παιδείας. Το ισοζύγιο ιδεών και τεχνογνωσίας της χώρας μας είναι θλιβερά ελλειμματικό, καθιστώντας την ως ένα άβουλο «μικροεισαγωγέα» γνώσεων.
Οραματίζομαι την Ελλάδα ως ένα απέραντο ακαδημαϊκό πάρκο, όπου θα ανθούν όλες οι επιστήμες και οι τέχνες, και θα αποτελεί παγκόσμιο πόλο έλξης όλων των επιστημόνων και των καλλιτεχνών. Να αναπτυχθεί μια «βαριά βιομηχανία της γνώσης», όπου τα προϊόντα της θα έχουν αναγνωρισμένη ονομασία προέλευσης και θα είναι ξεχωριστά για την ποιότητα και την ηθική τους υπόσταση. Η Ελλάδα να γίνει για τις επιστήμες και τις τέχνες, ότι είναι η Silicone Valley των Η.Π.Α. για τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές! Το Cambridge, η Σορβόννη και το Harvard, θα ωχριούν μπροστά στο κύρος, την ποιότητα και την αρτιότητα των Ελληνικών πανεπιστημίων, που θα προάγουν όχι μονάχα την Επιστήμη, αλλά και την Αρετή.
Όλα αυτά βέβαια, με τη σημερινή κατάσταση που επικρατεί στο ελληνικό σύστημα Παιδείας, ίσως να φαντάζουν σαν ένα απραγματοποίητο όνειρο. Όμως φρονώ ότι έχουμε ανάγκη από ένα μεγαλόπνοο όραμα για την Παιδεία, το οποίο θα μας βοηθήσει να βγούμε από το σημερινό τέλμα, ξεπερνώντας τους μίζερους διαχειριστικούς ακροβατισμούς, που καθηλώνουν τους ορίζοντες μας σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Ας μην ξεχνάμε ότι και η είσοδος της Ελλάδος στην ΟΝΕ, και η ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων, λίγα μόλις χρόνια πριν από την πραγματοποίησή τους, έμοιαζαν ακατόρθωτα. Όμως με στοχευμένη σχεδίαση και οργανωμένη δουλειά, πετύχαμε το ακατόρθωτο, με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Ας το επαναλάβουμε λοιπόν και στο χώρο της Παιδείας!
* * *
Ο τρίτος «πυλώνας» που επηρεάζει το σύστημα Παιδείας, είναι ο κοινωνικός περίγυρος, με τα πρότυπα και τις αξίες που προβάλλει και αναπαράγει.
Εδώ καθοριστικό ρόλο παίζουν οι θεσμοί, η λειτουργία των οποίων θα έπρεπε να αποτελεί παράδειγμα κοινωνικής συμπεριφοράς και προσφοράς, και να προτρέπει τους πολίτες να ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο.
Ιδιαίτερα τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ), τα οποία, πλέον, ασκούν σημαντική επιρροή στη διαπαιδαγώγησή μας με τη διείσδυσή τους μέσα σε κάθε οικογένεια, θα πρέπει να ακολουθούν έναν αυστηρό κώδικα δεοντολογίας, για να διασφαλιστεί η χρησιμότητά τους ως κοινωνικό αγαθό και να αποτραπεί η χρήση τους ως μέσα μαζικής αποβλάκωσης και ως μέσα αθέμιτου πλουτισμού των ιδιοκτητών τους, όπως κατά κόρον συμβαίνει σήμερα! Η ποιοτική ψυχαγωγία, η αντικειμενική ενημέρωση και ο ηθοπλαστικός ρόλος δε θα στερήσει καθόλου από τα ΜΜΕ την ελευθερία της έκφρασης, σε αντίθεση με το σημερινό καθεστώς λειτουργίας τους, που είναι προσηλωμένο στην άνευ όρων μεγιστοποίηση των κερδών και στη δουλική εξυπηρέτηση σκοτεινών συμφερόντων!
Μεταρρύθμισης χρήζει και η λειτουργία των υπόλοιπων τριών εξουσιών: της εκτελεστικής, νομοθετικής και δικαστικής εξουσίας. Η θέσπιση κανόνων διαφάνειας, η δημιουργία μηχανισμών αποτελεσματικού ελέγχου της σωστής λειτουργίας τους, αλλά και η αναγκαιότητα ύπαρξης υπεύθυνου κοινωνικού ελέγχου, αναβαθμίζουν την ποιότητα του πολιτικού μας συστήματος και προάγουν την δημιουργία ευαισθητοποιημένων και ενεργών πολιτών, που αποτελούν την πεμπτουσία του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Χρειαζόμαστε αξιόπιστα πρότυπα, που θα οδηγήσουν σε ένα βελτιωμένο αξιακό σύστημα και σε ένα νέο Υψηλό Ήθος της κοινωνίας μας.
Το σύστημα Παιδείας είναι ανατροφοδοτούμενο και οι παράγοντες του, αλληλοεπηρεαζόμενοι. Αυτό το γεγονός κάνει επιτακτική την ανάγκη της ταυτόχρονης μεταρρυθμιστικής προσπάθειας, σε όλα τα επίπεδα που προαναφέρθηκαν. Οι αποσπασματικές παρεμβάσεις, που δεν εντάσσονται στη λογική μιας ενιαίας πολυεπίπεδης στρατηγικής, είναι καταδικασμένες σε αποτυχία.
Είναι καιρός να καταστρώσουμε μια τέτοια στρατηγική για την Παιδεία μας και να προσπαθήσουμε να την εφαρμόσουμε, αν πραγματικά επιθυμούμε η κοινωνία μας να έχει ευοίωνο μέλλον, μέσα στον κυκεώνα των εξελίξεων που διαδραματίζονται στο παγκόσμιο προσκήνιο!
